17 |
Ekzistas du specoj da landnomoj:
La nomoj de kelkaj ekster-eŭropaj landoj havas du formojn: egipto – Egiptujo kaj Egipto – egiptano; Brazilo – brazilano kaj Brazilio – braziliano; Ĉilo – ĉilano kaj Ĉilio – ĉiliano.
La landnomoj: Alĝerio kaj Meksikio havas la finaĵon -io por ke oni povu diferencigi ilin de la samnomaj urboj (Alĝero kaj Meksiko). La loĝantoj de tiuj landoj estas nomataj alĝerianoj kaj meksikianoj.
Ĉar la substantivoj en Esperanto havas la finaĵon -o, ekzistas tendenco provizi per ĝi ankaŭ la proprajn nomojn kaj tute adapti ilin al la reguloj de nia lingvo. Multaj internacie konataj nomoj estas jam ĝenerale uzataj en tiu maniero: Johano, Karlo, Petro, Aleksandro, Henriko, Teodoro, Andreo, Julio, Mario, Elizabeto, Napoleono, Cezaro, Parizo, Londono, Romo, Kopenhago, Varsovio aŭ Varŝavo (pole Warszawa), Vieno (Wien) k.t.p.
Tuta serio da geografiaj nomoj, precipe tiuj de maroj, riveroj kaj montoj, kiuj estas internacie konataj, estas uzata senescepte en ilia Esperanta formo: Danubo, Mediteraneo (Meza Maro), Balta Maro, Finna Golfo, Botnia Golfo, Norda Maro, Glacia Maro, Nigra Maro, Kaspia Maro, Marmara Maro, Atlanta Oceano aŭ Atlantiko, Pacifika Oceano aŭ Pacifiko, Ruĝa Maro, Dardaneloj, Alpoj, Karpatoj, Altaj Tatroj, Apeninoj, Pireneoj, Krimeo k.t.p.
Internacie konataj urbnomoj estas uzataj aŭ en la Esperanta aŭ en la oficiala formo (sed kutime oni ne uzas iun alian nacilingvan formon): Kopenhago aŭ Kobenhavn, Stockholm aŭ Stokholmo, Berlin aŭ Berlino, London aŭ Londono, Moskva aŭ Moskvo (sed ne «Moscou»!), Roma aŭ Romo (sed ne «Rom»), New York aŭ Nov-Jorko, Chicago aŭ Ĉikago, Varsovio, Varŝavo aŭ Warszawa (sed ne «Warschau»), Praha aŭ Prago (sed ne «Prag»), Göteborg aŭ Gotenburgo (sed ne «Göteborgo»), Milano (ne «Mailand»), Napoli (ne «Neapel»), Budapest aŭ Budapeŝto k.t.p.
La nomojn de malpli konataj urboj oni kutime ne esperantigas (sed ofte estas tre utile, se en parentezoj oni aldonas ilian proksimuman elparolon): Bordeaŭ (Bordo), Bydgoszcz (Bidgoŝc), Tallinn (ne «Reval» aŭ «Talino») k.t.p.
La familiajn nomojn oni ne esperantigas kaj el la antaŭnomoj oni kutimas esperantigi nur tiujn, kiuj estas internacie uzataj: Lazaro Ludoviko Zamenhof, John Durrant, James Baldwin, Romain Rolland, Vlasta Stolejdova k.t.p. En adresoj k.s. oni uzas la Esperantajn formojn malofte, sed en literaturo pli ofte.
Rimarko: En kelkaj naciaj lingvoj oni diras unue la familian kaj poste la antaŭnomon (Bleier Vilmos, Dokoupil Bohuslav k.t.p.). Sed ĉar multaj nacilingvaj antaŭnomoj ne estas internacie konataj kaj pro tio eksterlandanoj ne scipovas diferencigi la familian kaj antaŭnomon, estas rekomendinde loki la antaŭnomon antaŭ la familia nomo, kiel oni faras en la plej multaj lingvoj: Edmond Privat, Teo Jung, Ernfrid Malmgren, Vilmos Bleier, Bohuslav Dokoupil k.t.p. Kiam pro specialaj kaŭzoj (ekzemple en alfabeta nomaro) estas necese unue lokigi la familian nomon, oni apartigu ĝin de la sekvanta antaŭnomo per komo: Privat, Edmond. Zamenhof, Lazaro Ludoviko.
Akuzative la esperantigitaj propraj nomoj estas uzataj same kiel ĉiuj aliaj substantivoj: Mi tre ŝatas SvedlandoN. Neniam ankoraŭ mi vidis ParizoN. Multaj turistoj vizitas (la) AlpojN. Ernesto amas AmalioN.
Ĉe la neesperantigitaj nomoj oni aplikas du manierojn:
Kiam antaŭ la propra nomo troviĝas iu titolo (sinjoro, fraŭlino, samideano, doktoro, profesoro, instruisto, ŝoforo k.t.p.) aŭ iu alia simila vorto (urbo, monto, lingvo, vorto k.t.p.), la propra nomo estas ĉiam nominativa: Ĉiuj esperantistoj ŝatas kaj amas DoktoroN Zamenhof. Ĉu vi konas pastroN Andreo Cseh? Dum la mondmilito la germanoj okupis la polan ĉefurboN Varsovio. Esperantisto estas nomata ĉiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvoN Esperanto (ne «la lingvon Esperanton»!). Ŝi forgesis la vortoN «eraro».
Aldone al § 13 ankoraŭ kelkaj reguloj pri la uzado de la difina artikolo:
Kutime oni adjektivigas kaj adverbigas la verbojn pere de la participoj: kanti – kantanta – kantante; dormi – dormanta – dormante. Sed en certaj okazoj oni faras tion ankaŭ per simpla aldono de la finaĵoj -a aŭ -e al la verba radiko kaj devenigas tiamaniere adjektivojn kaj adverbojn kun speciala sencnuanco: D-ro Privat estas brila oratoro. Vi faris tion brile. La demanda kaj ekkria signoj apartenas al la interpunkcio. Eksterlandaj vojaĝoj estas ne nur distraj kaj amuzaj, sed ankaŭ tre instruaj. Multaj Esperantaj kluboj havas vivan aŭ parolan gazeton. Ni interrilatis nur skribe. Li parolas Esperanton flue.
Precipe ofte oni adjektivigas kaj adverbigas tiamaniere la verbojn kun la sufiksoj -igi kaj -iĝi: Estona Kleriga Ligo. Vendado de refreŝigaj trinkaĵoj. Lia konduto estis koleriga kaj hontiga. Interkonatiĝa vespero.
Atentu, ke tiuj ĉi adjektivoj kaj adverboj ne estas egalaj al la respektivaj participoj, sed havas tute speciale nuancitan sencon: la participoj esprimas hazardan staton kaj substrekas la agon kaj tempon, dum la simplaj adjektivoj kaj adverboj indikas konstantan staton, malpli akcentas la agon kaj tute ne enhavas ideon pri tempo. Brilanta ŝtono estas ŝtono, kiu brilas, eble nur hazarde, ĉar sunradioj falas sur ĝin. Sed brila oratoro (ne brilanta! jes, brilanta li fariĝas, kiam li ŝvitas kaj lia vizaĝo brilas pro tio) – estas persono, kiu havas grandan talenton kaj multe da spertoj por paroladi.
Kelkfoje, precipe en poezio, oni forlasas la literon a de la artikolo kaj anstataŭigas ĝin per apostrofo (l'). Tio estas farata kutime nur post de, kaj precipe tiam, kiam la vorto, kiu sekvas la artikolon, komenciĝas per a aŭ iu alia vokalo: La posedanto de l' aŭtomobilo. Sur la ondoj de l' oceano. Laŭlonge de l' rivero.
Sed kiam la vorto post la komenciĝas per l kaj entute kiam troviĝas danĝero de miskompreno, ne estas rekomendinde apostrofi la artikolon. Sekve ne «de l' lingvo, de l' laŭdo, de l' aŭdo, de l' iro» (la lasta sonas kiel deliro!), sed de la lingvo, de la laŭdo, de la aŭdo, de la iro k.t.p.
Kelkaj apostrofas la artikolon ankaŭ post tra, pri, pro, ĉe kaj je (tra l' arbaro, ĉe l' akvo), sed en la kutima stilo tio ne estas imitinda.
En poezio (sed ne en prozo!) oni apostrofas pro belsono kaj ritmo ankaŭ substantivojn: Ho, mia kor'! Al la mond' eterne militanta... k.t.p. Sed apostrofi oni rajtas nur substantivojn kun la finaĵo -o, neniam adjektivojn, adverbojn, verbojn kaj aliajn vortojn, ankaŭ ne la finaĵojn -on, -oj kaj -ojn.
Entute estu ŝparema pri la apostrofado, ĉar la plenaj formoj estas pli klaraj kaj facile kompreneblaj.
La uzado de punkto (.), demanda signo (?), ekkria signo (!), dupunkto (:) kaj punktokomo (;) estas en Esperanto la sama kiel en la aliaj lingvoj. Sed la uzado de komo (,) estas tre malegala en la diversaj lingvoj, kio kompreneble respeguliĝas ankaŭ en Esperanto. Tamen en sekvantaj tri okazoj ĝi estas ĝenerale uzata:
Kelkfoje oni povas vidi longajn frazojn, kie troviĝas neniu komo, ekzemple «Mi ne scias ĉu vi konsentas pri tio kion mi ĵus diris sed mi estas konvinkita ke tio estas la sola solvo de la problemo». Fakte ĉi tie temas ne pri unu, sed pri pluraj frazoj, kaj la esprimo fariĝus multe pli klara kaj eleganta, se ĉiu frazo estus apartigita per komo: Mi ne scias, ĉu vi konsentas tion, kion mi ĵus diris, sed mi estas konvinkita, ke tio estas la sola solvo de la problemo! Oni ja ne eldiras per unu spiro la tutan esprimon, sed faras paŭzon post ĉiu unuopa frazo, kaj en la skribo ni marku tiujn paŭzojn per komo. Per tio la stilo fariĝas pli malpeza kaj facile komprenebla. Praktike tio interalie signifas, ke ni uzu komon antaŭ ke, sed kaj ĉu, kiam ili kunligas du frazojn : Mi timas, ke morgaŭ estos malbona vetero. Mi ne dormas, sed mi nur iomete ripozas. Ŝi ne diris certe, ĉu ŝi venos. Komo estu uzata ankaŭ tiam, kiam temas pri mallongigitaj frazoj: Ĉu vi redonis la librojn, prunteprenitajn en la biblioteko? Ripozinte iom da tempo, li daŭrigis sian vojon.
Dum kelkaj uzas komon tro ŝpareme, aliaj, ankaŭ pro influo de la gepatra lingvo, uzas ĝin tro ofte kaj apartigas per ĝi eĉ unuopajn frazpartojn («Hieraŭ, mi skribis dum la tuta tago. En Ĉeĥoslovakio, oni trinkas multe da biero», k.t.p.). Sed prefere ne apartigu partojn de la sama frazo: Hieraŭ mi skribis dum la tuta tago. En Ĉeĥoslovakio oni trinkas multe da biero. La germanoj uzas komon eĉ antaŭ infinitivo («Estas facile, lerni Esperanton»), sed ni ne imitu tion: Estas facile lerni Esperanton. Same ne estas necese uzi komon antaŭ por kun infinitivo (Mi venis ĉi tien por paroli kun vi) kaj antaŭ ol (Printempo estas pli bela ol aŭtuno).
(Alskribu la mankantajn komojn!)
Jozefo estis la plej petolema knabo en la tuta lernejo. Li ne povis trankvile sidi en sia benko sed ĉiam li elpensadis novajn artifikojn kiujn li tuj efektivigis. Kiam dum leciono paperbulo flugis rekte sur la nazon de la instruisto kiam iu fenestro estis frakasita aŭ iu alia malbonaĵo okazis ĉiuj tuj sciis ke en tio estas kulpa Jozefo. Ankaŭ Jozefo mem alkutimiĝis al tio ke li estas kulpa pri ĉio kaj tial kelkfoje li devis suferi ankaŭ pro malbonfaroj de la aliaj knaboj.
Foje dum leciono de biblia historio la instruisto rakontis pri tio kiel la mondo estas kreita. Sed kiam poste por kontroli ĉu la knaboj komprenas la aferon li subite demandis kiu kreis la mondon neniu el la lernantoj sciis tion. Tio kompreneble ĉagrenis la instruiston kaj li ripetis la demandon pli laŭte. Silento. Fine Jozefo starigis sin kaj deklaris kun la mieno de granda pekulo: «Mi faris tion sinjoro instruisto sed mi promesas ke neniam plu mi faros ion similan».
17 |