11 |
1. Tempo: Anstataŭ dum (la) nokto(j), en (la) mateno(j) oni uzas kutime la pli mallongajn noktE kaj matenE: Nokte ni dormas kaj tage ni laboras. Same: vesperE, dimanĉE (= dum dimanĉo, en dimanĉo), lundE, monatE (= en monato, dum monato), jarE, k.t.p. Tiuj ĉi adverboj respondas al la demando kiam? Krom la derivitaj adverboj ekzistas tuta serio da originaj adverboj kun la (pseŭdo)finaĵo -aŭ: hieraŭ, hodiaŭ, morgaŭ, baldaŭ, k.t.p. (Ankaŭ parto de la prepozicioj havas la finaĵon -aŭ: antaŭ, ĉirkaŭ, kontraŭ, anstataŭ, laŭ, malgraŭ.)
2. Mezuro: Tiuj ĉi adverboj respondas al la demando kiom? La dikulo manĝas tro multE. Hodiaŭ mi skribis nur malmultE. Mi devis longE atendi vin. Tien ĉi apartenas ankaŭ la serio iom, tiom, ĉiom, neniom, kiom, dum la serio iam, tiam, ĉiam, neniam, kiam estas adverboj de tempo.
Sabate matene maljuna fiŝisto (fiŝkaptisto) kun sia filo kaptis fiŝojn surmare. Ĉar la fiŝistoj neniam ŝatas multe babili, ankaŭ niaj herooj laboris silente kiel fiŝoj. Nur tagmeze, kiam kelkaj nubetoj aperis ĉe la horizonto, la filo diris al la patro: «Ŝajnas al mi, ke baldaŭ pluvos». La patro rigardis supren, sed li respondis nenion.
Tiel pasis la tuta tago. Dimanĉe ili ripozis, sed silentis kiel kutime. Lunde ili denove fiŝkaptis, sed same senparole kiel antaŭe. Pasis ankaŭ mardo, merkredo, ĵaŭdo kaj vendredo. Nur vendrede vespere, kiam jam vere pluvis, la patro viŝis permane la frunton kaj respondis al la filo: «Jes, vi pravas».
Kiel jam dirite (§ 45), ĉiuj prepozicioj havas firman sencon kaj oni ne povas ilin uzi en alia senco ol ili origine havas. Sed kelkfoje okazas, ke la senco de la frazo ne montras klare, kiun prepozicion oni devas elekti, aŭ neniu el la prepozicioj taŭgas por tiu celo. En tia okazo la naciaj lingvoj uzas kiun ajn prepozicion (en figura senco), fiksitan de la tradicioj. D-ro Zamenhof solvis tiun ĉi problemon per enkonduko de la ĝenerala prepozicio je, kiu ne havas firman sencon kaj estas uzebla en ĉiuj dubaj okazoj.
Ekzemploj: Ĉu vi kredas je Dio (= ke Dio ekzistas)? Neniu alia prepozicio taŭgas en tiu ĉi okazo. Kredas al Dio kaj kredas Dion (= kredas, kion Dio diris) havas ja alian sencon. Same la esprimoj fidas lin, fidas al li kaj fidas je li ne estas egalaj: Mi fidas lin (= fidas al li), ĉar li estas honesta homo. Mi fidas je li, ke li ne lasos min en embaraso. Sed ne trouzu je kaj apliku ĝin nur en okazo de vera bezono! Tiuj okazoj ne estas multaj.
Li esperis je sia bonŝanco (t. e. ke la bonŝanco ne trompos lin). Mi sopiras je (ankaŭ pri kaj al) mia hejmlando. Li estas tiel (ankaŭ tiom) komika, ke ĉiuj ridas je (ankaŭ pri kaj al) li. Georgo edziĝis je (aŭ al) Margareto. Sed ne «kun Margareto», ĉar Georgo sola edziĝis, dum Margareto edziniĝis, ne edziĝis.
Je estas uzata ankaŭ kun la vortoj plena, malplena, riĉa, abunda: La vojo estas plena je ŝtonoj (= plena de ŝtonoj, ŝtonplena). Svedlando estas riĉa je arbaroj (= riĉa de arbaroj, arbarriĉa). La libro abundas je preseraroj (= abundas de preseraroj).
Por indiki la horon, kiam oni faras ion aŭ io okazas, estas senescepte uzata je: Hieraŭ mi ellitiĝis je la sepa (horo). La tagmanĝo estas ordinare je la tria. Sed kompreneble responde al la demando kioma horo (estas nun)? ĝi ne estas uzata: Nun estas la kvina (horo).
En § 17 ni havis kelkajn netransitivajn verbojn kun akuzativobjekto, kvankam laŭregule ili ne devus ĝin havi: Ĉiu iru siaN vojoN! Tiel li vivis siaN tutaN vivoN k.t.p. Fakte tie ĉi tamen ne temas pri akuzativ-objekto, sed pri mallongigitaj frazoj: ĉiu iru laŭ sia vojo kaj Tiel li vivis dum sia tuta vivo. Tiuj frazpartoj, kiuj tie ĉi havas la finaĵon -n, estas do fakte adverbialoj! Pro la bonega kaj praktika regulo, ke je bezono oni povas prepozicion anstataŭigi per akuzativo, ili havas la finaĵon -n. Tial la adverbialoj havas la formon de akuzativ-objekto, per kio malpligrandiĝas ankaŭ la diferenco inter la transitivaj kaj netransitivaj verboj, ĝis tia grado, ke kelkaj netransitivaj verboj povas havi eĉ pasivan participon: La tuta vojo estas jam irita. Lia vivo estas jam vivita.
Laŭ la sama regulo oni povas anstataŭ sopiras je ŝi, ridas pri (aŭ je) li, plaĉas al mi, apartenas al ili, ŝajnas al mi diri ankaŭ sopiras ŝin, ridas lin, plaĉas min, apartenas ilin, ŝajnas min. Tamen la prepoziciaj formoj estas kutime preferindaj, ĉar ili estas pli simplaj kaj klaraj.
Jam pli ofte oni povas anstataŭ pardonu al mi, mi dankas al vi, li demandis al si, infanoj demandas pri ĉio, li instruos al ni, li instruas pri geografio diri pardonu miN, mi dankas viN, li demandis ŝiN, infanoj demandas tioN, li instruos niN, li instruas geografioN. Sed ĉiam oni devas eviti duoblan akuzativon! Oni ne povas do diri «pardonu min mian eraron», «li demandis ŝin tion», «li instruos nin geografion», «donu min», ĉar tio havus tute alian sencon. Komparu frazojn Donu al mi akvoN kaj Donu miN al akvo.
Laŭ la supra regulo, ke prepozicio povas esti anstataŭigata per akuzativo, okazas ankaŭ la sekvantaj mallongigoj: Mi promenis dum longa tempo = Mi promenis longaN tempoN. Ŝi ploris dum tagoj kaj noktoj = Ŝi ploris tagojN kaj noktojN (aŭ tagE kaj noktE). Li dormis dum sep horoj = Li dormis sep horojN. Ŝi funebris dum tri jaroj = Ŝi funebris tri jarojn. En iu bela tago mi renkontis ŝin = IuN belaN tagoN mi renkontis ŝin. Dum (en) la pasinta somero mi biciklis multe = La pasintaN someroN mi biciklis multe. D-ro Zamenhof naskiĝis en (je) la dekkvina de Decembro 1859 = D-ro Z. naskiĝis la dek kvinaN de Decembro 1859.
En la sama maniero estas indikata la dato en la leteroj: Moravska Ostrava, la triaN (3-aN) de Januaro 1937.
Tiuj ĉi akuzativoj kompreneble estas ne objektoj, sed adverbialoj. Tial oni povas anstataŭigi ilin per adverboj: Ŝi ploris tage kaj nokte. Mi promenis longtempe (= longan tempon). Mi ofte banis min pasintsomere (= la pasintan someron). Sed memkompreneble oni ne povas diri «iu-beltage» anst. iun belan tagon kaj ankaŭ ne «sephore» anst. sep horojn.
Rimarko: Tia frazo kiel «Sep jarojn estas longa tempo» estas erara, ĉar sep jaroj en tiu ĉi okazo estas ne adverbialo, sed subjekto, kaj la subjekto ja neniam povas havi la finaĵon -n. Do: Sep jaroj estas longa tempo. Ankaŭ «longan tempon» ne estus ĝusta, ĉar ĝi estas ja predikata suplemento, kiu ankaŭ neniam povas esti akuzativa.
Akuzativo estas uzata anst. prepozicio ankaŭ por indiki mezuron: La monto estas du mil metrojN (= je 2000 metroj) alta. La rivero estas ducent kilometrojN longa. Li estas tri jarojN (= je tri jaroj) pli aĝa ol lia frato. La valizo estis dek kvin kilogramojN peza.
La esprimoj 2000 metrojN k.t.p. estas ne objektoj, sed adverbialoj, kaj ili tute ne rilatas al la verbo esti, sed al la vortoj alta, longa, aĝa, peza: 2000 metrojn alta, 15 kilogramojn peza. Oni povas diri ankaŭ: alta 2000 metrojn, longa 5 kilometrojn, k.t.p.
Rimarko: La frazo «Mia aĝo estas 32 jarojn» estas erara, ĉar 32 jaroj estas ne adverbialo, sed predikata suplemento. Tial: Mia aĝo estas 32 jaroj. Same: Kvin frankoj kuŝas sur la tablo. Ne «kvin frankojn», ĉar ĝi estas subjekto.
Akuzativo estas uzata en jenaj okazoj:
En ĉiuj aliaj okazoj estas uzata nominativo. Atentu speciale la subjekton, predikatan suplementon kaj la prepoziciajn formojn!
Post kiel oni povas laŭbezone uzi nominativon aŭ akuzativon, depende de tio, kion oni volas esprimi:
Mi ŝatas lin kiel homo (kiel homo rilatas al la subjekto mi). Mi ŝatas lin kiel homoN (kiel homoN rilatas al la objekto lin). S-o Verdo laŭdis lin kiel prezidanto (= s-o Verdo estas prezidanto). S-o Verdo laŭdis lin kiel prezidantoN (= ne s-o Verdo estas prezidanto, sed tiu «li», kiun li laŭdis). La kolonelo riproĉis lin kiel oficiro (= la kolonelo riproĉis lin en oficira maniero, en sia rolo de oficiro). La kolonelo riproĉis lin kiel oficiroN (= la kolonelo riproĉis lin en lia rolo de oficiro). Do la senco varias laŭ tio, ĉu ni uzas nominativon aŭ akuzativon.
Same ankaŭ kun la prepozicioj anstataŭ kaj krom oni uzas kaj nominativon kaj akuzativon, depende de tio, ĉu ili rilatas al subjekto aŭ objekto. En la lasta okazo temas fakte pri mallongigita frazo, kie la akuzativa formo estas objekto de la eliminita verbo.
Anstataŭ la knabo la patrino batis la hundon (t. e. ne la knabo, sed la patrino batis la hundon). Anstataŭ la knaboN la patrino batis la hundon (= anstataŭ bati la knabon la patrino batis la hundon, t.e. la patrino batis ne la knabon, sed la hundon). KnaboN estas tie ĉi rekta objekto de la subkomprenata verbo bati, kaj tial havas la finaĵon -n. Li vizitis la onklon anstataŭ la onklino (la onklino ne povis viziti la onklon, tial li faris tion). Li vizitis la onklon anstataŭ (viziti) la onklinoN (t.e. li iris ne al la onklino, sed al la onklo). Hodiaŭ li laboris anstataŭ sia amiko. Anstataŭ (trinki) kafoN, ni trinkis bieron. En la lasta frazo oni povas diri ankaŭ anstataŭ kafo, ĉar ia miskompreno ja okazi ne povas.
Krom Karlo (ankaŭ) mi vizitis kinon (t.e. Karlo vizitis kinon kaj ankaŭ mi faris tion). Krom KarloN mi vizitis kinon (= mi vizitis kaj Karlon kaj kinon). Krom la knabo (ankaŭ) la patrino batis la hundon (ili ambaŭ batis). Krom la knaboN la patrino batis (ankaŭ) la hundon (= ŝi batis kaj la knabon kaj la hundon).
Ankaŭ tie ĉi KarloN kaj knaboN estas fakte objektoj de eliminita verbo: Krom viziti KarloN mi vizitis kinon. Krom bati la knaboN la patrino batis ankaŭ la hundon. Krom lerni EsperantoN ŝi lernas ankaŭ la italan lingvon. Sed en la lasta frazo oni povas diri ankaŭ simple krom Esperanto, ĉar ia miskompreno ja tamen okazi ne povas.
Rimarko: Krom havas ankaŭ alian sencon, tute malan al la supra: Krom fakturoj mi legas ĉion (= mi legas ĉion, escepte fakturojn). Mi vizitis ĉiujn nordajn landojn krom Danujo (t.e. nur en Danujo mi ne estis).
(Alskribu la finaĵon -n, kie ĝi estas necesa!)
La lasta jaro miaj instruistoj metis en mia kapo tro multe da gramatikaj reguloj kaj tial mi sentis mi preskaŭ malsana . Mi vizitis fama kuracisto , kiu malkaŝis al mi la grava sekreto de la sano , dirante al mi : vi devas forgesi ĉio , kio vi lernis. Plena de ĝojo pro tiu saĝa konsilo , mi decidis fari longa vojaĝo tra la plej bela lando de la mondo : mia patrolando .
Kun kelke da bonaj kamaradoj la tridek-unua de Junio mi forveturis per rapida vagonaro al la vilaĝo Katvosto , kie estas la moderna kastelo de la mezepoka kavaliro Fortbrak . La vagonaro tuta horo kuris preter urboj kaj arbaroj kaj poste dudek minutoj inter senarbaj rokoj .
La kastelo kuŝas tri kilometroj ekster la vilaĝo . Kun batantaj koroj ni eniris inter la malnovaj muroj de la kastelo , de kie blovetis la vento de la historio . Irinte tra malvastaj koridoroj kaj krutaj ŝtuparoj , ni atingis la granda salono . En tiu impona ĉambrego , kiu oni iam uzis por festenoj , staras granda ŝranko . Ĝi estas 9 metroj alta , 7 metroj larĝa kaj 837 kilogramoj peza . La gardisto de la kastelo rakontis , ke malantaŭ la ŝrankego en la muro estas sekreta pordo , tra kiu kavaliro Fortbrak kun sia juna edzino forkuris por savi sia vivo de la malamikoj , kiam li estis 99 jaroj aĝa . Li estis tiom forta , ke li povis per unu sola fingro formovi la ŝranko .
Kontraŭ la ŝranko sur la muro pendis portreto de la kavaliro , pentrita laŭ malnova foto . Mi enrigardis malantaŭ la portreto por vidi la dua sekreta pordo , sed mi vidis nur araneaj retoj kun sekaj kadavroj de muŝoj , kiuj ne sukcesis savi sia vivo .
Apud la salono estas la dormoĉambro . Kiam ni eniris , ĉarma museto saltis de la tablo kaj kuris sub la lito , ĉar sub la mebloj estas la sekretaj pordoj de la musoj . La gardisto klinis si kaj prenis de sub la lito grava historia objekto : la pantofloj de kavaliro Fortbrak . Ni rigardis ili kun admiro kaj respekto .
Krom la salono kaj dormĉambro ni rigardis ankoraŭ kvar ĉambroj , sed anstataŭ la turo , kiu estas proksimume 84.693 milimetroj alta , ni vizitis la kelo , kiu ne havas fenestro . Tie mi metis mia vizitkarto sur la pordo . Post tio ni revojaĝis hejme , ĉar ni ne havis plu mono kaj tempo . Hejme mi sentis mi denove sana kaj freŝa , kaj tuj mi decidis , ke la venonta somero mi daŭrigos mia interesa kaj agrabla vojaĝo .
*
La teksto de tiu ĉi tasko apartenas al internacia Cseh-instituto de Esperanto, kun kies afabla permeso ni mallongigite represis ĝin. La instituto (Riouwstraat 172, DEN HAAG, Nederlando) havas tutan serion da similaj taskoj pri diversaj gramatikaj detaloj, kaj ankaŭ en ĝia gazeto «La Praktiko» ofte aperas utilaj kaj interesaj ekzercoj.
11 |