In kelki artikles me intente publisa propositiones pri reformes in novial. Segun men konviktione li questione pri IL es ankore in experimental stadie, e malgre li progresos in teorie e praktiso fat per li efortes de idistes, occidentalistes, IALA e - me osa adi - anke per novial, multum ha non ankore prenda definitiv aspekto. Kand me preparad novial, me hesitad pri non-poki punktus, e li desisiones a kel me arivad, poves non ha sempre es li maxim bon posibli. Me ha nultem pretense ke novial, tal kom lu apari in men du libres, es perfekti sisteme; me ha lerna multum per li kritikes (publiki e privat) kel me ha vida, malgre ke me non pove konkorda kun omnum kel on ha skripte pri novial. Personalim me pove dikte kun li bel sentense da Solon: Gerasko d'aei polla didaskomenos (me oldeska, lernanti sempre multum). Li lekteres ve vida ke me non tima mem tre radikal chanjos. Me non shama agnoska ke me deba multum a altri projetes: chaki de les have sen avantajes: elaborant international lingue on mus sempre naviga inter li Scylla de pedanti, rigidi skematisme e li Charybdis de tro grandi konformitate al non-reglari kaose del national lingues. Let nus evita naufraje an dis du rokes!

Me voli fa hir un konfesione: durant li lasti du o tri yares me ha okupa me primim pri anglum e general linguistike, kel me volid ante omnum fina; me ha dunke have tre poki tempe tu pensa pri novial e tu responda letres pri dis lingue. Kand me ri komensad skripte in e pri novial, me deskovrad ke me had oblive multum, ma kom rekompenso me nun pove vida men propri kreatum quasi fro distantia, quasi kom novi kose non-dependanti de me, e pove in konsekuo judika pri detales non-partisanim. Me ha anke reflekte multim pri li deklaratione del tri linguisti profesores kel asistad li konfero de IALA in Genève in 1930 (Debrunner, Funke, Hermann): les pronuntia kontre li tro grandi tendentie de kelki interlinguistes tu introdukte subtil distinktiones en konstruktet lingues. On ve vida in li sekuentum efektes de omni disum.

Me danka kordialim omni ti novialistes kel ha senda me kritikes e sugestiones. Kelkis del sekuenti propositiones ha bli fa da plures, e on dunke bonvoli exkusa me, si me non noma li autore de chaki sugestione. Nun me invita ko-novialistes senda a me o al redaktere de dis revue sen remarkes pri li diversi punktus dutosi: novial es yun e non forma dogmati sisteme; nusen lingue deve nultem bli petrifika in periodes de stabileso. Li taske es: fika novial ankore plu natural, expresiv, fasil e atraktiv kam nun. Plesa dunke diskuse e proba li novi formes e vordes: solim per repetit probo on pove judika in tali koses.

§ 1. Alternativ formes.

In artikle publisat in Mondo me ha aksepta ve apud sal (proposit da nusen morit kolaborere B. Jönsson); ve non-dutablim have gradi avantajes e devud posiblim deveni exklusiv forme, kun ved insted saled in non-direkti parlo: "lo dikted ke lo ved veni."

Me non vida ke tali alternativi formes es nosiv si on non have tro multis (in Occidental les formika!) Omni national lingues posese duopli vordes e formes admiset plu o min kam egal jure. In konstruktet lingue li nombre non devud es tre grandi, e li existo de alternatives deve bli konsidera nur kom provisori, til ke praktiso montra ke on prefera universalim un forme, kel dunke pove bli rekogni kom solim permiset.

In li sekuenti paragrafes me ve proposi novi formes e vordes, kel segun men opinione merita ke on prefera les kam tes donat in Lexike; ma naturim novialistes pove provisorim anke usa li ansienis.

§ 2. Erores e omisiones in Lexike.

§ 3. Sufixes.

Simil regle deve bli aplika al sufixe -iv(i), dunke aktiv, instruktiv fro akte, instrukte, ma afirmativ fro afirma e talim dekorativ, deliberativ, demonstrativ, determinativ, imitativ, komunikativ, kausativ, kooperativ, narativ, representativ, signifikativ, spekulativ; definitiv fro defini e similim intuitiv, nutritiv; diminutiv fro diminu, distributiv, exekutiv, konstitutiv. On vida ke dis kompletim reglari derivatus exista ja in multi national lingues. Ma on mus nota ke li vordes positiv, sensitiv, vomitiv, kel es nesesari tu adopta, non es reglarim format segun li novial sisteme.

On ha proposi -tore apud -ere; un angle ha dikte ke kreere sembla a lo min bon kam kreatore kom nome de deo. Me have nul objetione kontre kreere, ma admise voluntim kreatore, e vordes kom diktatore, kolaboratore, exekutore, persekutore es totim in li spirite de novial. Anke por koses (instrumentes) on pove naturaliman in kelki kasus usa ti sufixe: akumulatore, elevatore, indikatore, separatore, transformatore, ventilatore. Ma -atore non fita a omni verbes in -a, on mus have bakere, milere e altris mentionat in Lexike; anke redaktere e altris, in kel fransum have -eur, es totim natural. On mus dunke have li du sufixes kom alternatives.

§ 4. Aksento.

Un kelkigrad grandi klase de vordes fina per -ee, e pluri korespondantes ha proposi in dis kasu tu pronuntia li unesmi e kun strese (alee, chosee, diaree, dinee, entree, farisee, kamee, kupee, lisee, livree, moskee, musee, supee es li maxim importanti vordes). Me non prisa exeptiones, e pro tum vud prefera li original simpli regle, spesialim pro ke on naturalim pronuntia konstruktet lingue plu lentim kam sen patrial lingue e talim pove fika li du ee salia klarim. Me vud desira audi opiniones pri ti questione.

Es multim plu mal ke kelki partikles tre ofte usat have non-natural final strese. Tum es exkusabli in latin vordes: forsan, tamen, apud, koram. Semper ha bli chanja en sempre. Ma vordes prendat fro vivanti lingues non deve bli desfigura in dis manere, e me regreta ke me ha prenda even = F même (adv.), D sogar, selbst. Li spelo ma nek vokale ni aksento es angli, e suedi även non justifika li vorde. Ante selekte dis vorde me longitem vasilad inter lu e Sp. aun, kel me finalim refusad pro ke lu es pokim konosat in altri landes. On ve questiona, pro quum me non akseptad mem kom ido e occidental? Men soli resone esed ke me usa -m kom signe de (fakultativ) akusative, dunke nus vud have konflikte kun akk. [ak.?] de me. Nun me pensa ke dis konflikte es totim desegardindi, pro ke on vida in li praktikal uso del lingue ke dis devan-posit akusative es talim rari ke nul danjere de miskomprendo exista realim. Dunke besona ri-establi mem in sen justi jures!

§ 5. Prepositiones.

(a) adverbes
(b) prepositiones
(c) konjunktiones.

In national lingues on pove kelkifoy, ma non sempre, usa li sam forme in tri modes; E after, before pove es (a, b, c), ma por (a) on multifoy dikte afterwards; F après (a, b), ma non (c); D (b), in kelki kombinationes anke (a), in altris on dikte nachher o nachdem, kel es anke (c); a D "kommst du mit?", Dan. "vil du med?" koresponda E "are you coming with us?", F "viens-tu avec nous?" ets.

Qualim deve on akte in konstruket lingue? Pri (c) li kose es simpli, on adi ke (ante ke lo venid, malgre ke lo venid, kontre ke ets.) Ma ob es nesesari sempre distinkte (a) e (b)? Ido e esp have -e adit a (b) por (a). Kand me elaborad novial, me desirad simil distinktione, ma timad tu usa li sam sufixe pro li uso del -e in substantives format non-mediatim fro adjektives, e kelkifoy on besona adjektive format fro prepositione. Me dunke pensad ke esud util have altri finale por dis eme, e pro ke me desirad non tro pesanti finale, me prendad non -im, kel es li ordinari adverbial finale, ma -u, kelkigrad arbitrarim selektet, e me nun opine, non tre fortunosim. Per dis finale me anke obtenad li posibleso de logikal sisteme de kompositione, segun ob on pove konsidera li lasti parte (sb. ets.) kom objekte del prep. o non. Aftrutempe = tempe after (dis), ma aftermorge = (die) after morge; hintrubutike es butike, hinterbutike es chambre hinter butike. Kp. anke kontervenene e kontrupapo. Toti disum esed sagasi - poves! - ma tro subtil e nulim praktikal. On pove sin real desavantaje usa -e por li adverbie in ti kasus vor distinktione sembla nesesari; -im anke es ye dispono. E che multi prepositiones spesial forme por adverbie sembla superflui (a, che, de, da...)

In li sekuenti liste me separa prep. e adv. e dona exemples de kompositus; per * me indika adj. Pluri formes es novi, ma, me espera, natural; in parentese me plasa formes, kel es posiblim non-nesesari. On pove sempre usa prep. kun tum o simil vorde (ante tum ets.)
after, v. pos.
along | alonge.
ante | antee | antetempe, kp. pre in NL | * anteriori (antei).
apud | apude | (*apudi).
bak (insted hinter; E (to or at the) back of; suedi e norv. bak, Dan. bag, bagved; F derrière, E behind, D hinter) | bakchambre, bakpedes, bakporte | (*baki).
depos | depose
devan | devane | devanbrakie, devanpede, devanchambre | (*devani).
dextre | dextrim | *dextri.
durant | durantim.
est | estim | *esti, sb. este.
exept | *exeptional.
extre | (extree) | extrelande, extreordinari | *exteriori.
(hinter, v. bak).
in | ine | *interiori.
infre (adv., kp. sub) | *inferiori.
insted | instede.
inter | (intre) | interakte, international, interlingue, interlinguistike, intertempe, interspatie, interregno; interposi, intermixa... (*medi).
ko, v. kun.
kontre (non konter) | kontree = kontre tum | kontreakte, kontredikte, -voli, natural, venene... | *kontrari.
kun | ko | kolabora, koherede, kohabita, koviva, koordina, kodisiple, koedukatione, konvenio.
later | laterim | sb. latere.
left | leftim | *lefti.
malgre | (malgree =) malgre tum.
mid = in medie de | *medi, sb. medie | medidie, medinokte, medivalore.
nord | nordim | *nordi, sb. norde.
oposit | opositim.
paralel | -lim | *-li, sb. paralele.
pos (plu bon kam after) | pose | pos-tempe, posdata, posmedidie, poslude.
pre- v. NL.
preter | (pretre) | preterpasa, -vada.
relat | relatim = relat tum; kp. supre pri re.
sin | sine | sinkuraji.
sirk | (sirke =) sirk tum | sirk-mure, sirk-regarda.
sub | (sube) infre | subadmiralo, -chefe, -divisione, -grupe, -tase | *inferiori, kp. infre.
sud | sudim | sudi, sb. sude.
super | supre | supercharjo, -home, -faini, -pasa, -vida | *superiori | vb. supera.
sur | surim, sur tum | surnome.
trans | (transe) | transatlanti, transoseani.
ultre (non ulter) | (ultree) | ultremontan, ultreradikal, ultrevioleti (ma ultramarin, kolore) | *ulteriori.
vest (west) | -im | *-i, sb. -e.
Fro adjektives interiori, ets., on pove naturim have substantives interiore, ets.

§ 6. Kelki abreviat vordes.

Nun, kand me abandona li uso del final -u por li prepositional adverbes, on vida ke dis vokale pove bli plu extensivim usa por konkreti koses, exaktim kom on trova ja in Lexike li pronomine lu konkretim e lum abstraktim.

§ 7. c e z.

In konstrukto de IL vud es bon si on povud omnilok egarda et li suone e li litere, ma multifoy on mus sakrifika un de disi du lateres. Si on konsidera fro li du vid-punktus li longi liste de c-vordes donat da T tu montra li superior naturaleso de ido-formes, on trova ke N es konformi al F pronuntiatione, kontre ke ido devia pro c = [ts], ex.

N	F	Id
ansieni	ancien	anciena
fasil	facile	facila
glasie	glace	glacio
komensa	commencer	komencar,

ultre medisine, menase, prinsipe, seda, sinseri...
Vor ido skripte z inter vokales, N es plu konformi al F ortografia kam ido:

plesire	plaisir	plezuro.

Kelki vordes apartena a ambi klases:

presisi(i)	précis	preciza
sivilisa	civiliser	civilizar.

Un triesmi klase kontena vordes in kel ido have d e N s por fasilisa derivatus in -ione e altris; e si T mantena ke decidas, posedas es plu natural kam desise, posese (nota tamen E possess), me pove kontre lo alega ke li totim reglari derivatus desisione, posesione es plu natural kam decido, posedo; kp. anke kolisione = F collision, Ido kolido.

In sume li N-formes non sembla inferiori kam ido (kelkes vud probablim opine ke les es superiori) fro li vid-punktu de "naturaleso". Ma quum es naturaleso? Por Talmey lu signifika konformeso ku national lingues, kelkifoy (kand tum es konvenient por lon emes) kun li suones, e kelkifoy kun li skripto-formes - mem kand disis es realim non-natural. On pove questiona ob li ofte non-rationosi ortografias del europan lingues es talim sankti, ke on deve konserva les mem in IL; fortunosim li maxim multi interlinguistes abandona ph, rh, th in philosophe, rhetorique, théorie.

Si novial erora per have tro multi s, esperanto e ido erora per tro multi z, vor li maxim importanti national lingues have s (ortografialim e kelkifoy anke fonetikalim), kom esp. uzi, uzo, azeno, anizo, kazo; kp. anke skizi = F esquisser, It schizzare, S esquiciar, D skizzieren, Da skitsere, E sketch; li ido-finale -oza = F -eux, E -ous.

Me prega interlinguistes rilekte tum kel me skripted in "An Intern. Language" e in li prefase del Lexike pri li questione s, c, z. Me persista kreda ke s insted c, sc, z es tre importanti simplifikatione, kel liberisa nus fro multi desfasilus - mem in li periode, kand me skripted ido preske omnidi, me tre ofte hesitad pri disi literes. Me ha nun seriosim rikonsidera li toti probleme, pro ke me vida multi interlinguistes regreta ke me non ha inkluse c e z in men novial-alfabete, e me es tre pronti egarda omni bonim reflektet propositiones.

Kelki amikes opine ke men solutione es non-atakabli pri omnidial vordes, ma desira usa c e z in teknikal e siential vordes; les voli dunke skripte ex. cephalopode, acetone, ceroleine, ezimute [azimute?], zinkenite, zaratite, ma sivil, sosialiste, sone, soologe...

Me non pove konsidera tum satisfaktenti solutione: on nultem pove rigorosim diserna, quum es siential e quum populari notione. Tum kel in un epoke es konosat nur da spesialistes pove subitim non-expektatim deveni kose kel omnes konosa e pri kel on parla in omnidial vivo. Tum kel por un sientiste es totim familiari pove es hebreum por altri egalim kulturosi home. Si on voli have c e z, on mus segun men opinione admise li du literes egalim in omni spesies de vordes.

Ma ante ke on resolu li adopto, on mus klarifika du importanti punktus: in qui vordes e kun qui pronuntiatione on deve usa disi literes.

Li unesmi punktu es fasil in omni ti kasus in kel on have praktikalim konkordant uso in europan lingues (abstraket fro li resenti german ortografia z por c). dunke cent, centre, civilisatione, facil, inocent, scene, disciple - azur, zele, zone, zoologe.
Ma in altri kasus li national lingues non konkorda inter se, ex.
EF place, D platz, It piazza, S plaza, Pg praça, Da plads.
E voice F voix, SPg voz, It voce.
E cross, F croix, SPg cruz, D kreuz, It croce. Da kors, kryds.
EF race, D rasse, S raza, It razza, Pg raça.
E eccentric, F exentrique, D exzentrisch.
EF prince, D prinz, Da Ho prins.
FDa danse, E dance, D tanzen.
Tali kasus embarasa tes kel favora c e z, kontre ke les prisenta nul desfasileso a me, kel prefera s omnilok.
Let nus tamen suposi ke on ha konkorda pri li questione in qui vordes on voli usa c e in qui z; resta tu desise qualim on deve pronuntia.

C: Esp, ido, occ pronuntia [ts] e dona talim un valore a c kel on trova in slavi lingues (e in D ante li reformo del ortografia) - ma non in li lingues fro kel li majoritate del vordes ha bli prenda: EF kom anke Ho e li Sk lingues pronuntia c kom [s]. Kontre [ts] parla li sekuenti konsiderationes: esver dis grupe es tre fasil pos vokale, kom in E hats, D reiz, Fritz, Ho spits, Da vits, F ordinarim là-dessus, médecin.. Ma in komenso de vorde [ts] trova se in nuli ek disi lingues ni in SPg; sembla dunke ke multi miliones have repugno kontre li kombinatione in dis positione.

Nus deve anke egarda li fonetikal efekte de dis valore por c in serteni frequenti grupes kun altri konsonantes; on vud have [sts] in scene, scientie, disciple...
[kts] in akcente, sukcese...
[ksts] in excelanti, excese...
[nsts] in konscientie.

Tali grupes es non-trovabli in li maxim multi lingues: in IL les es non-tolerabli. Pro tum ido simplifika e skripte ceno, acento, ecelanti, - aleganti li exemple de spanum, kel in kelki (ma non omni) kasus have c, esver kun altri suone (kom E th). Ma si on voli usa c tu obtena konformeso kun national lingues, on non pove samtem chanja li skripto-manere arbitrarim, ma mus skripte disciple, excita...

Li suone [ts] por c dunke have serteni desavantajes. Du altri posiblesos exista: on povud pronuntia c kom in Sp o kom in It. Li unesmi (kom E non-voisat th) non es rekomendindi, pro ke poki nationes posese disi suone - e li angles, kel have lu, vud bli desorienta audienti lu por skriptet c -; li duesmi vud produkte konflikte kun ch in chefe, ets.

Let nus proseda al litere z: lu bli pronuntia kom voisat s, fonetikalim [z] in FEHo e slavi landes, ma kom [ts] in D, kom [ts] o [dz] in It, kom E th in S e kom [s] in Sk - dunke nul konkordo.

In dis embarasanti situatione un novial-amike ha proposi li uso de c, sc, z in siential vordes segun li sekuenti regles: (1) c devan e, i = non-voisats; (2) s sempre voisat, = fonetikalim [z], exept in kontakte kun nonvoisat suones (sf, sp, st, sk, ps, ts, ks); (3) sc kom non-voisat [s]; (4) z kom in S = E th. Disum sembla a me tro komplikat e desfasil, e li voisat [z] in komenso de vordes por skriptet s vud sertim choka omnes exept (nord-)germanes.

Me had longitem reflekte pri disi problemes sin trova solutione, kand subitim durant promeno in foreste me deskovrad li kause de disi desquietisant non-resulte: me had sempre suposi ke si on vud adopta c e z, vud anke es nesesari trova distinktiv pronuntiatione por les; ma instantim kand on vida ke tum es ilusione e erore, on trova li simpli solutione kel on ve lekte. Ma me mus introdukte lu per kelki teorial reflektiones de general nature.

On sempre konsidera li prinsipe "un suone un litere" kom ideal por lingues. On trova lu realisat tre, tre rarim in national lingues. (Un formule plu exakti por li axiome vud es "chaki simbole pove konsista ek foneme un simbole", pro ke un simbole pove konsista ek du literes (ex sh) e foneme es li linguistikal expresione por distinktiv suone). Kom por altri semblanti self-evidenti verus es bon kelkifoy tu examina "pro quum?" Kel es li fundamental motive pro kel on desira dis konformeso inter suone e litere, inter foneme e simbole? Me kreda ke me non erora kand me dikte ke on desira lu por talim tu obtena fasileso de lerno (e de uso). In national lingues li faktu ke li prinsipe es ofte ruptet krea nombrosi desfasilus. Ma on mus distinkte: li desfasileso non aplika se ye exaktim li sami manere a omnes. (1) Li indijenes parla li lingue ante lerna skripte; por les li direktione es esentialim suone skripto; dunke li maxim importanti kose es ke chaki foneme es sempre representat samiman, pro ke li suone es li konosat kose e li skripto-manere li lernendi kose. (2) Por extrelinguanes li direktione es ordinarim li inversi: skripto suone, me abstrakte hir fro li kasus in kel on dose un lingue segun li purim bokal metode sin libres. Les vida skriptet vordes ante audi li suone, e por les li importanti kose es ke vidant un vorde les sava pronuntia lu korektim, ma tum les pove fasilim fa mem si un sami suone es in kelki vordes spelat per un e in altris per altri simbole, si nur li simboles es non-ambigui. Li du klases dunke have diferanti intereses: li unesmi postula "un suone: un litere", li duesmi "un litere: un suone".

Let nus nun aplika disum a konstruktet lingue. Hir on pove suposi kom serti ke omnes ve lerna li skripto-manere ante li suone: ve probablim pasa multi yares ante ke ve naska infante kel lerna parla IL ante konosa li alfabete. Es dunke plu importanti ke li lernante kand le vida un vorde sava qualim le deve pronuntia lu, kam inversim ke le sava instantim skripte lu korektim kand le audi lu. Dunke on pove tolera tu have pluri maneres skripte un sami foneme e un sami vorde, suposit ke chaki spelomanere pove nur bli interpretira ye un manere.

(Nota ke on have ja tri maneres skripte li suone [k]: k e q e li unesmi parte de x, e du maneres skripte li suone [s]: s e duesmi parte de x.)

Kom resulte de omni disum me proposi ke on have du formes de novial, usabli segun chaken personal prefero:

(1) fonetikal novial (FN) kom li tilnun usat, sin c e sin z.
(2) ortografial novial (ON), kel admise li literes c (kun ç e sc) e z.

In li europan lingues, nulum es exaktim identi in li pronuntiatione de s, c, sc, z, ma li suone [s] es tum kel es maxim proxim a komun suone in omni disi kasus, e pro tum lu ha bli adopta in novial, skriptet omnilok s in FN e skriptet ye varianti maneres in ON.²

Til nun me non ha mentiona ç. Disi fransi litere-forme pove bli usa in façade e kelki altri vordes, ma es spesialim util in ON kand sufixes komensant per a, o, u bli adi a radikes finant per c, ex. nuançosi, françum, prinça, prinçatri (ma nuance, Francia, prince). Similiman on pove skripte si on voli komença, komençant, komenço.

Si home kel voli usa ON questiona me qualim le pove sava ob le deve skripte s, c o z, exemplim in li vordes nomat supre, men respondo es: let tum non aflikte vu: si vu sava fro F o E ke li vorde have c, vu pove skripte c; si vu non sava lum, skripte quietim s. Si vu skripte cesa, vu fika posiblim li komprendo plu fasil a tes kel konosa F cesser o E cease, ma nultem es erore skripte sesa. Ob ortografial novialiste deve skripte konoça (kp. Sp conocer), konosça (kp. It conoscere) o konosa (kp. F connaissons, connaissance)? Me self sempre skripte konosa.

Li konditione sin kel non vud ha es posibli establi dis duopli skripto-maniere, es ke non exista perturbent ambiguesos kand on audi li vordes, ma me ja evitad les kand me elaborad novial, distinktent ex. sone (zone) e suone (fro It suono), F son, E sound.³

Finalim me voli emfasa ke li esential karaktere de novial non bli chanja per dis novi manere skripte lu - totim kom national lingue resta identi a se self, mem si on skripte lu per stenografial signes.

² Pro ke li voisat suone [z] non exista kom tali li fonologial sisteme de N, nul detrimente existeska si angle o franse pronuntia [z] ex. in desira, o si germane dikte [zume] insted [sume]. Novial non es pedanti sisteme.

³ Li soli kasu in kel on pove alega posibli ambigueso es sele = cele (F celle) e = zele; pro tum me prefera por li unesmi vorde li forme selule (celule) donat in Lexike kom alternativforme.

This article is continued here

Back to Novial-Informatione