[From the journal Novialiste (2, julie 1934)]
Ye li 29 oktobre 1933 Turkia festad li dekesmi aniversarie del republiken proklamo. Li toti lande, primim li chef-urbe Ankara, jubilad in dis okasione; omni habitantes participad li grandi feste. On had diminu li relvie-preties ye 80%; li skoles haved vakanties de dek dies, in Ankara mem de duanti dies. Omni hauses mused, segun oficial preskripto, bli orna durant li jorne per aminim du flages, durant li nokte per aminim tri lampes. In Ankara eventad grandi parades e torche-procesiones; ultree dar on inaugurad grandisi liberiso-monumente e novi universitate agrekultival. Durant tri dies li kanones tondrad tra li lande.
Li turkes have multi motives tu es fieri e joyosi. Quam multi chanjos blid fa in lesen lande depos 29 oktobre 1923! Ye ti die li national asemble in Ankara konfirmad e sanktionad sen antei decisione pri li sultanon revoko; le adoptad li republikal konstitutione e atribud al suksedere del sultano Abdul Medjid nur li title de kalife, del chefe religional. Qui chanjos ja pos kurti tempe! Apene un yare had pasa, kand anke li kalifeso blid aboli, li toti dinastie Osman blid exila e li novi republike devenid laike-state, in kel li eklesie es separat kompletim fro li state. Li efekte de disi decisiones montrad se maxim multim che li reformo del mariteso. On interdikted li poligamia, introdukted li monogamia kom civil mariteso e on lasad li marientes self decise pri eventual ceremonies eklesial. Per omni tum primim li jural situatione del femas o (adulti) homas bli chanja: las blid liberisa fro li harem- e velo-obligeso e fro li arbitrie del viros o (adulti) homos.
Ma li reforme del marial jure formad nur un parte del jural reforme generalim. In aprile 1924 on komensad disi per abolio del old sherifeso, kel esed religionarim establit e influat. On remplasad lu per (1) un civil jure segun li suisi modele, (2) per un punial jure simil al italiani, (3) per un komersal jure tre simil al germani. Anke li obligation-jure de Suisia bild adopta. Per omni tum li jural sekureso esed chanjat fundamentalim; anke extrelandane pove fida a sen procesen sukseso.
Al juren modifikatione segun westeuropan usos sekud li riorganisatione del skol-instruktione, kel tendad a evidentim turki-national emes. On abolid li ancieni oriental nombre-signes e introdukted li cifres usat in international trafike komersal. Insted li tilnuni desfacil skripture arabi on adoptad li latini. Omni turki statanes til li 45-esmi yare mused pruva, ke les pove skripte e lekte lu. Segun li homkontado de 1927 nur 685000 fro li dekquar milion turkes savad dis arte; kontree in 1933 komensad li purifika del turki lingue fro omni arabi e persi enmixatus. Samtem pasha Kemal self efortad tu vekisa che sen popule li amo e intereso al importanti patrian historie.
Non min importanti esed li chanjos pri statal ekonomia e finanse. Primim on fikad cesa li sistemari pruntado, pro kel li lande multim had sufra in ere del sultan-regno. Li republikisti guvernamente akte segun li principe del budjete-bilancie. On liberisad li agrekultiveres fro li stranglanti dekim-imposte, e per special lege on fikad prosperanti li industrie. Ekonomialim blid aspira li nondependo del produktione, kel pri frumente e sukre ja nun es atenat. Grandi progresos es notendi anke pri teknike e civilisatione, exemplim: Duopliso del relvial rete, grandisi augmento del chosees e del elektrifikatione; konstrukto de klinikes e sanatories, demarches por li pluboniso del privati e publiki higiene etc. Dunke omnilok novi vivo, progreso, prosperado! Esver kelki koses erste futurim ve efekteska, pro ke li international krise anke influa e mem detrimenta Turkia; ma ja nun tre multi bonus konkreti ha bli krea.
Ye li 29 oktobre 1923 non solim blid krea novi state, plu importanti es, ke anke karaktere e konviktione del popule chanjad kompletim e ke eventeskad spirital revolutione. Li turki popule ha dona al meritosi homo, a kel le deba sen ri-nasko, li honorisanti nome "Gasi" (= li venkosi), e ha erekte a lo kelki monumentes ja durant lon vivo. E kun jure, den Mustafa Kemal esed te kel instinktim e klarim discernad eme e vie de novi politike in Turkia e kel haved li fermi volio, malgre omni resistos in e extre li lande, tu vada li justi vie a sen grand eme, til li fine. On mey memora, ke li sultano nominad Mustafa Kemal, 19.5.1919, kom armee-inspektere in Samsun, por talim liberisa se fro le; plu tardim, segun li presione del "Entente", lo fikad kondamna Kemal mem al moriso-punio. Ek venkati tot sinkuraji popule, kel pensad segun "islam" e non kom turki nationane, Mustafa Kemal ha forma fieri e se-koncianti natione; ek Osmani Imperie, kel semblad es koruptet e sin forteso e vigore, lo kread li Turki Republike. Si irgitem on usad justim li metafore pri li "fenix", kel rinaskad ek li cindre, hir on es ye justum pri lum: quasi koram cindre, fragmentes e ruines esed li gidanti revolutionare, pos ke sen lande had milita preske dek yares e suksedantim had sufra tri venkatesos!
Lo liberisad sen patria ek li regno del totim teokrati sultano e per tum fikad lu liberi tu developa sen propri national vigores. Disi vigores posiblisad a Kemal pasha tu atena plu tardim sen grand militari e diplomati suksesos. Impetuosim atakant lo supresed li armeni danjere an li esti frontiere, e per tum lo atenad libereso bak [hinter] se por li kombato kontre li grekes, kel li "Entente" had fika ataka kom li exekutore pri li diktatione de Se`vres. In auguste 1921 lo venkad decisivim proxim li Sakharia-fluvie, kelum posiblisad a sen strategi generale Ismet pasha, pos un yare, tu okupa li urbe Smyrna, ek kel li grekes had bli chasa. Ye 23 julie 1923 li kontrate de Lausanne blid konkluse. Abolio del oldi privilegies del europanes, renuntio a irgi reparationes, agnosko del kompleti autonomeso del turkes, anke pri defenso-suvereneso, tum esed li unesmi resulte del national revolutione sub li gido de Mustafa Kemal.
Li dekyarfeste del Turki Republike eventad in un tempe, in kel lu es quasi un del centres de international politike, in kel lu anke in dis terene haved astonanti sukseso. Al unesmi kontrate kun Rusia sekud bald li kontrates kun Afganistan e Persia, pose tis kun li antei "heredal enemike" Grekia e kun Bulgaria, Italia e Francia; plusis ve seku.
Forti in li lande self, sustenati da bon armee; liberi relat altri nationes: Turkia nun pove fa ti politike, kel mus prokura a lu li amikeso de omni states, kel sincerim desira e postula un honesti pace permananti.
Segun artikle in li suisi jurnale "Der Bund", Bern, 1933, Nr. 505.
Reinhold Zeidler.
James Chandler 25-Aug-98.