(Text II is not included here. It may be found here.)
James Chandler 1997.
[Note: this is actually the translation into Novial of pp. 28-30 of AIL.]
Un objetione kel bli ofte fa konter konstruktet lingues es ke les pove nulitem es tam boni kam li natur-lingues. Es ver ke novial non es tam richi kam anglum, non tam eleganti kam fransum, non tam vigorosi kam germanum, non tam beli kam italianum, non tam nuansoni kam rusum, non tam hemali kam nusen patriali lingue. Ma merka bonim, ke omni ti boni qualesos, kel on prisa e lauda in li nationali lingues, bli nur trova kand indijenes parla o skripte les. E li interlingue pove tre fasilim es plu richi kam anglum parlat da franse, plu eleganti kam fransum parlat da dane, plu vigorosi kam li germanum de kelki italianes, plu beli kam li italianum del angles, plu nuansosi kam li rusum de germanes, e plu hemal kam men lingue parlat dal ruses. E pro ke novial es helpo-lingue, li komparo es nur justi kun li natur-lingues tali kam altri-landanes parla les ordinarim, e tand nek ido nek novial besona tu shama.
Un objetione kel on audi tre ofte fro linguistes e altres es disi: even si omni teranes vud lerna un sami lingue, li uneso vud balde desapari e diversi lingues vud existeska, samiman kam li romanali lingues blid produkte per li disfalo de latinum.
Konter ti objetione me have du kritikes: unesmim, li argumente fro li historie de lingues es non justi; duesmim, si lum esud, tum vud non deve impedi nus tu labora por un internationali lingue.
Es tre veri ke li historie de lingues montra a nus ofte tendentie a kreskanti diferos: on sava ke li maxim multi europani lingues ha naska fro un sami lingue. Ma li tendentie vers diferentiatione es nuliman fatali. Tes kel kreda ke lingue mus omnilok e omnitem disfala en nombre de dialektes, oblive li maxim importanti lege de linguali biologia, nomim ke konstanti interkomunikatione krea linguali uneso, even dar vor nuli uneso existad, e ke seso de interkomunikatione genita linguali diferos vor anteu existad uneso. Si after li koloniiso de Island li islandan lingue difereskad fro norvegum, tum esed pro seso de konstanti interkomunikatione, e si nun li lingue de Kalifornia es totalim konformi kun tum de Boston in omni esentiali punktus, tum bli deba al faktum ke li habitantes del vest e del est in Amerika have tre vivasi interkomunikatione. Ansieni periodes vivad multi disfalos de lingues; nunitem nus vida plu multim li inversi prosedo: dialektes desapari omnilok, e uneso kreska konstantim: plu e plu multes parla la grandi international unesolingues. Li soli konditione dunke, ye kel un internationali lingue unfoy adoptat vud disfala en diferanti lingues, vud es manko de komunikado; si exemplim un kolonie se novialistes (o esperantistes) vud migra a isle kel til nun ha es non habitat, e vud viva dar totim isolat fro li seteri monde. Ma tali supositione es evidentim absurdi, e on mus insista ke tam longitem kam interlingue sal dura tu bli usa in li veri funktione kom helpo a interlandala komunikatione, exista nul danjere ke lum sal have li fate de latinum, kand lum bli disrupte en li romanali lingues.
Even si nus admise momentim li posibleso e li probableso de tali diferentiatione, tum non deve impedi nus labora por internationali lingue e parla lum. Tes kel kreda ke omni lingue mus per natur-lege nesesarim e fatalim disfala, malgre omnum parla sen nationali lingue omnidi sin tu tima, ke segun ti fatali lege lum sal disfala sub lesen manus. E tum es totim rational, den tali diferentiatione non eventa in un momente; lum sal prenda tempe, longi tempe, e nus pove aserte kun konfido ke lum non sal eventa durant nusen vivo. After nus li diluvie! ma, kom ja diktet, me non kreda ke even after nus li timat lingual diluvie sal veni.
(Fro li dani originalum.)
Multi yares ante nun vivad emperere, kel tam extremim amad beli novi vestes, ke lo spendad omni sen pekunie por tu bli propriman orna. Lo non interesad se pri sen soldatos, non prisad teatre ni vetur-promenos en foreste, exept nur por tu montra sen novi vestes. Lo haved un frake por chaki hore del di, e kom (samiman kam) on dikte pri rego, ke lo es in sen konsilistaro, on dikted omnitem hir: li emperere es in li vest-armore.
In li gran urbe, vor lo residad, on esed omnitem tre gayi, chaki di arivad multi stranjeres. Un di du frauderes venid; les profesed tu es texeres e dikted ke les savad texa li maxim beli stofe kel on poved imagina. Non solim li kolores e li desines esed exterordinarim beli, ma li vestes kel blid suta fro li stofe, haved li marvelosi qualeso, ke les restad nonvidabli por chaki home, kel non esed habil por sen ofisie o kel esed plu kam tolerablim stupidi.
"Tes es ya exelanti vestes," pensad li emperere; "per porta les, me povud deskovra, qui homes in men lande non es habil por li ofisie kel les have; me pove distinkte li sajes fro li stupides, yes, ti stofe deve instantim bli texa por me!" e lo donad al du frauderes multi pekunie antisipantim, por ke les komensad sen laboro.
Los dunke establid du tex-mashines e simulad tu labora, ma los haved totim nulum sur li texe. Sin hesito los demandad li maxim faini silke e li amxim puri ore; los posid lum en sen propri sake, e laborad kun li vakui texes even til tardi nokte.
"Nun me volud sava quantim los ha proseda kun li stofe!" pensad li emperere, ma lo haved faktim un kelkim stranji sensatione in li kordie kand lo pensad, ke te kel esed stupid o non-habil por sen ofisie, non poved vida lum; es veri ke lo kredad ke lo non besonad tu tima por tu vida qualim li afere standad. Omnes in li tot urbe savad, qui marvelosi forteso li stofe haved, e stupid len visine esed.
"Me voli senda men oldi honesti ministro al texeres!" pensad li emperere, "lo pove maxim bonim vida, qualim li stofe aspekte, den lo have intelektu, e nulo atente plu bonim sen ofisie kam lo!"
Nun li old respektindi ministro vadad en li salone, vor li du frauderes sidad laboranti per li vakui texes. "Mey Deo helpa me!" pensad li oldi ministro, apertant li okules, ma lo poved vida nulum, den nulum esed dar.
"Men Deo!" lo pensad, "ob es posibli ke me es stupid? Tum me ha nulitem opine, e tum nuli home darfe sava! Ob me non es habil por men ofisie? No, vud es non-tolerabli ke me nara ke me non vida li texatum."
"Nu, vu dikte nulum pri lum!" dikted un ek li texeres.
"O, lum es belisi! totim charmivi!"dikted li oldi ministro, regardant tra sen lunetes, "dis desine e dis kolores! Yes, me sal dikte al emperere ke lum plesa me tre multim."
"Nu, tum plesira nus!" dikted li du texeres, e li nomad li kolores e li stranji desine. Li oldi ministro auskultad atentim, por tu pove dikte li samum, kand lo venid retro al emperere, e talim lo fad.
Nun li frauderes demandad plu multi pekunie, plu multi silke e ore, kel les besonad por texo. Los posid omnum en sen propri poshes; en li texe non un file venid, ma los durad kom anteu texa sur li vakui texe.
Li emperere sendad bald ri altri respektind ofisiisto por tu vida qualim li texo vadad, e ob li stofe saled bald es pronti. Eventad pri lo kom li ministro, lo regardad e regardad, ma pro ke nulum esed dar exept li vakui texes, lo poved vida nulum.
"Yes, ob tum es non beli piese di stofe?" dikted li du frauderes e montrad e explikad li splendidi desine, kel totim non existad.
"Stupidi me non es!" pensad li homo, "es dunke men bon ofisie, por kel me non es apti? Tum es tre stranji! ma on non darfe fika tum remarkat!" Aftru lo laudad li stofe kel lo non vidad, e deklarad a los sen joyo pri li bel kolores e li splendidi desine. "Yes, tum es realim charmivi!"lo dikted al emperere.
Omni homes in li urbe parlad pri li beli stofe.
Nun li emperere volid self vida lum, durant ke lum esed ankore sur li texe. Kun toti grupe de selektet homes, interkel esed li du oldi honest ofisiistos, kel had ja es dar, lo vadad al du rusosi frauderes, kel nun texad per omni fortesos, ma sin irgi file.
"Yes, ob tum non es splendidisi!" dikted li du respektindi ofisiistos. "Ob vun majeste voli vida qual desine, qual kolores!" e los montrad al vakui texe, den los kredad ke li altres poved sertim vida li stofe.
"Quum es tum!" pensad li emperere, "me vida nulum! tum es terorisant! ob me es stupidi? Ob me non es habil tu es emperere? Tum vud es li maxim hororisivi kel povud eventa a me." "O, tum es belisi!" dikted li emperere, "tum have men maxim alti aprobo!" e lo inklinad li kape kontenti e regardad li vakui texe; lo non volid dikte ke lo poved vida nulum. Omni li eskorte kel lo haved kun se, regardad e regardad, ma haved non plu grandi resulte kam omni li altres, ma les dikted samiman kam li emperere:"O, lum es belisi!" e les konsilad lo tu vesta se per dis novi splendid vestes unesmifoy in li grandi prosesione, kel proximeskad. "Tum es charmivi, faini, exelanti!" tum suonad fro boke a boke, e les esed omni tre joyosi internim pri tum. Li emperere donad a chaki fraudere un krose de kavaliero por penda in li butontrue e li title de texo-chambelanos.
Durant li toti nokte ante li matine del prosesione li frauderes non liseskad e haves plu kam deksix kandeles alumat. On poved vida ke los esed tre okupat por prontisa li empereren novi vestes. Les simulad tu prenda li stofe fro li texe, les taliad in li aere kun grandi sisoes, les sutad kun suto-agulies sin file e dikted finalim:"Vida, hir es li pantalone! hir es li frake! hir es li mantele!" e talim plusum. "Tum es tam lejeri kam tele de aranee. On vud imagina ke on have nulum sur li korpore, ma tum es justim li avantaje!"
"Yes!" dikted omni li kavalieros, ma los poved vida nulum, den nulum existad.
"Ob nun vun empereral majeste bonvoli komplesim desvesta se!" dikted li frauderes, "tand nus sal vesta vu per li novis, hir devan grandi spegle."
Li emperere fropendad omni sen vestes, e li frauderes akted quasi los donad a lo chaki piese del novis, kel deved es sutat, e los prendad lo sirk li taye, e los quasi fixisad kelkum, tum esed li tranaje, e li emperere turnad e riturnad se devan li spegle.
"Deo, quam bonim lum aspekta! quam belim lum fita! omnes dikted. "Qui desine! qui kolores! Tum es pretiosi veste!"
"Extru on es ja kun li baldakine, kel deve bli porta super vun majeste in li prosesione!" dikted li chef-seremoniisto.
"Nu, me es pronti!" dikted li emperere. "Ob tum non fita belisim?" E lo turnad se un foye ri devan li spegle, den lo volid simula tu bonim regarda sen ornilos.
Li chambelanos kel deved porta li tranaje, tastad deshabilim kun li manus apud li parkete, quasi los levad li tranaje; los marchad tenanti li aere, e non volid fika irge remarka ke los poved vida nulum.
Talim li emperere marchad in prosesione sub li tre splendidi baldakine, e omnes in li strade e in li fenestres dikted: "Deo, quam li vestes del emperere es beli super komparo! qui luxosi tranaje lo have in li mantele! realim tum fita splendidim!" Nule ek li vestes del emperere had es tam suksesosi.
"Ma lo ya have totim nulum sur se!" dikted un mikri infante. "Men deo, audi li inosenten vosi!" dikted li patro, e on murmurad a mutu tum kel li infante ha dikte.
"Lo have nulum sur se, mikri infante dikte tum, lo have nulum sur se!"
"Lo have nulum sur se" kriad finalim li toti popule. E tum kausad tikleto in li emperere, den lo trovad ke on esed ye justum, ma lo pensad talim: "Nun me mus tolera li prosesione al fine." E lo tenad se ankore plu superbim, e li chambelanos marchad portanti li tranaje kel totim non existad.
Segun chekoslovakian esperanto-revue un letre fro Dr. Zamenhof, datat 1889, kontena konfesione kel jeta non-expektat lume sur li historie de lon lingue. Li autore dar dikte ke lo ha krea li lingue unesmim e prinsipalim por sen nonfelisi popule, li judes, diviset inter multi landes e lingues - un popule kel pove bli ri unifika per li lingue. Ti popule pove deveni apostole del internationali lingue pro sen kosmopoliti role e pro sen historial traditiones. Kun li lingue vud veni li nov religione "Homaranismo," kel finalim sal deveni li religione del toti monde. Dunke li amo a sen popule, li nationalisme, ha es li unesmi motive por Zamenhof, kel adi in li sami letre: si me non vud fermim kreda ke li nov religione sal triumfa, me nulitem vud ha publikisa li lingue, kel es solim moyene, non eme.
Un amiko de me kel had studia spesialim okulali kirurgia, examinad in un vespre men vidpovo e informad me ke lum esed totim non-interesant a lo, pro ke lum esed "normal." Me naturim kredad ke tum signifikad ke lum esed simil a omni altren; ma lo refusad ti interpretatione kom paradoxal, e hastosim explikad a me ke me esed optikalim exeptional e tre fortunosi persone, pro ke "normali" vido donad li povo tu vida koses akuratim e ke nur dek po sent del popule posesed ti povo, konter ke li restanti ninanti po sent esed non-normal. Me instantim deskovrad li explikatione de men non-sukseso kom roman-autore. Men mental okule kom men korporal okule esed "normal": lum vidad koses altriman kam li okules de altri homes, e vidad les plu bonim.
(Traduktet kun permisione del autore.)
Li famos amerikan inventere expresed in 1911 (mil nin-sent dek-un) li opinione ke home pove viva durant 150 (sent sinkanti) yares. Lo dikte: "Me pove pensa e labora duoplim kam li maxim multi homes, e me deba ti resulte a men vivo-sisteme, kel es fundat sur tri prinsipes: sava tu manja, sava tu dormi, sava tu vesta se.
"Li maxim multes manja tro multum e mova tro pokim. Les varmisa li kaldiere per tro multi karbone. Me manja justim tum kel es nesesari, tum es tre pokum. Pro tum, trianti sekundes after tu ha posi men kape sur li kap-kusene, me dormi. Me dormi durant six hores e me nulitem ha sonja. Me es ye 64 (sixanti-quar) yares e me ha nulitem es plu apti tu pensa e labora. Me ha labora fro men dek-duesmi yare e me espera tu dura til 150.
"Me anke deba ti resistiveso e men vesto-maniere. Regarda men shus: les es grandi; anke men kamises e pantalones es grandi. Talim me prokura a men veines e arteries li libereso del movos, kel fasilisa lesen perfekti funktiones."
Kelki paperes (fro men yuneso) konserna li strukture desirindi por universali lingue. . . . Dominanti desideratum esed kurteso; li lingue deved es unsilabi, e inter li preservanti notes es kalkulatione montranti ke exista plu kam 100,000 boni unsilabi vortes. . . . Sembla a me totim posibli - even probabli - ke tempe sal veni kand omni existanti lingues sal bli agnoska kom tam nonperfekti, ke artifisial lingue por universal uso sal bli generalim aksepta. Durant li last yares on ha vida, in li artifisial lingue nomat Volapük, probo tu kontentisa li demandos plu bonim kam irgi natural lingue. Ma me vud regreta extremim si on vud admise artifisial lingue komensanti per idees derivati sin kritiko fro existanti lingues e adoptanti li sisteme de flektiones - radikalim mali sisteme.
. . . Pri li sisteme de verbes me dikte simplim ke men agnoskat intentione esed tu kompletim adopta li mode de organisatione a kel nusen propri lingue ha proximeska pro divergo fro li ansieni lingues - li total abandono de flektiones e developo de kompleti kolektione de relational vortes por indika li diversi konditiones ye kel akto eventa. Li implikat kredo esed ke pro ke chak sorte de akto resta realim li sami ye omnum sirkumstanties pri tempe o pri aktere o akteres, li signe de tal akto deved similim resta konstant; e ke omni len diferanti relationes de persone, tempe e mode deved bli exprese totim per konvenianti relational vortes. Naturim li sam prinsipe mused bli praktika pri nomes.
Li idee pri monde-literature, kel Herder e Goethe had konsepte esentialim fro li vidpunkto del arte, ha nun gana even multim plu grand importanteso. Den ek li koses kel li homaro posese komunim, nuli es tam verim general e international kam sientie. Or omni komuniko e meditatione del sientie usa li moyene del lingue, dunke li internationaleso del sientie demanda non-resistablim li internationaleso del lingue. Si nus konsidera ke disdi pluri siential verkes, partikularim lerno-libres, es traduktet en dekdu e plu multi lingues, tand nus komprenda qui imensi quanteso de laboro povud bli spara, si libres povud omnilok sur li globe bli komprenda samiman kam exemplim musikal notes o tabeles de logaritmes. . . .
Li konklusione kel nus pove e deve tira fro dis rapidi historial kontemplatione [omiset hir] es ke nationali lingues non es apti por es mondelingues. Per politikal e altri influos les pove atinga tali positione efemerim, ma perda lum ri after kelki tempe segun li chanjos del sami general relationes per kel les anteu had veni en li unesmi range. Dunke si on seriosim desira universali lingue liberi fro tali fluktuationes, on mus eskarta omnum kel kausa ti fluktuationes. In altri vortes on deve postula ke li futuri mondelingue ha totim nuli konektione kun politikal e national aferes. Por ke mondelingue pove es e permana vivhabili, lum mus es segun len esentie neutralim international.
. . . After li naufrajo de Volapük on konsiderad kom evidenti ke artifisiali lingue es nonposibli. Li sami homes kel tirad ti konklusione, vud rida si fro li sirkumstantie ke ponte kel had exista e bli usa, unfoy blid destrukte per glasie-rupto, on vud konkluse ke es non posibli tu konstrukte pontes super fluvies. Ma li du konklusiones starta fro li presisi identim logike: Pro ke tum ha falia un foye, tum mus falia omnitem. Ma nus non es tali non-exakti penseres. Nus konkluse plu justim: Si li ponte ha dura even nur durant un yare, tum prova ke lum es posibli, e fro li faktum ke lum blid destrukte nus deve lerna quum on mus fa altriman e plu bonim por fika li novi ponte totim solidi. . . .
Sin exajeratione nus darfe dikte ke nus have hir laboro, kelen importanteso por li futuri destinos del homaro non pove bli evalua tro altim. Me ha ja ofte sirku-regarda in li kultural historie por trova simil progresos e nur in li introdukto del print-arte me pove agnoska evento kel pove bli posi en egali range kun li introdukto del universal helpelingue. Ma konter ke li print-arte portad li resultes de mental laboro e larjisi sirkles de tes kel komprendad li lingue del libre ma non trans li lingue-sosiete, li futuri helpelingue sal porta li mentali tresores del toti homaro en li sfere del omne. E justim kom nun es nonprobabli tu deskovra in nusen lande home kel non es habil tu lekte, samiman sal bli nonprobabli after kelki generationes ke du sivilisat homes sal kunveni irgilok in li monde sin pove fika se komprenda mutualim parlant e skriptent aminim pri li importanti koses del omnidiali vivo. . . .
Kulture es ekonomio de energie in omni direktione. . . . Li kultural valore del universali helpelingue es ke lum limita li enormi disipatione de energie a kel li homaro ha es til nun submiset. Per liberisa ti energies on pove utilisa les por li kultural taskes kel li homaro non ha ankore solu, e li gano por kulture sal es non-previdablim grandi.